wszyscy myślą, że to dno. ale na dnie tak nie wieje...
Seria A, Nr 15, Prawo 1958, s. 157-173.I. Uwagi wstpne
W systematykach spotykanych w rdach prawa rzymskiego brak byo 29
wyodrbnionego przedstawienia zdarze wywoujcych skutki prawne. Nie
Nb. 28-29
32 Rozdzieli II. Rzymskie definicje prawa, systematyzacje prawa i pojcia prawne
znaczy to jednak, e rne aspekty tych poj nie byy (i to niejednokrotnie
w sposb szczegowy) przedstawiane przez prawnikw rzymskich. Wyod-
rbnienie zdarze prawnych, a wrd nich dziaa prawnych, byo dopiero
dzieem pandektystw, ktrzy umiecili je w tzw. czci oglnej.
Autorzy niniejszego opracowania omawiaj, te pojcia we wprowadzeniu.
S bowiem wiadomi, e przedstawienie problematyki zdarze wywoujcych
skutki prawne, wypracowanych na gruncie prawa rzymskiego, jest niezbdne
dla caoksztatu wykadu. Nie wydawao si jednak waciwe wprowadzenie
tego zagadnienia do schematu wykadu opartego na Instytucjach Gaiusa.
II. Dziaania prawne - pojcie i klasyfikacja
l. Pojcie
30 Zachodzce w wiecie zdarzenia mog by w wietle prawa obojtne, czyli
nie wywoywa adnych skutkw prawnych (np. opady deszczu, niegu), lub
wywoywa okrelone skutki prawne. Te ostatnie nazywane s obecnie zdarze-
niami prawnymi. Zdarzenia prawne mog by niezalene od woli ludzkiej,
np. upyw czasu, lub zalene od woli ludzkiej - te ostatnie nazywane s dzia-
aniami Dziaania mog by niezgodne z obowizujcym prawem - ww-
czas skutki, jakie wie z nimi prawo (np. obowizek zapaty kary prywatnej),
powstaj niezalenie, a nawet wbrew woli dziaajcego (s to czyny niedo-
zwolone - por. Nb. 309). Mog te by zgodne z obowizujcym prawem. Te
ostatnie nazywane s obecnie czynnociami prawnymi lub aktami prawnymi.
Czynno prawn mona okreli jako owiadczenie woli zmierzajce do
wywoania okrelonych skutkw prawnych.
Biorc pod uwag rne kryteria, czynnoci prawne mona podzieli na
nastpujce grupy.
2. Czynnoci formalne i nieformalne
31 Czynnoci formalne to czynnoci, w ktrych owiadczenie woli musiao
by zoone w cile okrelonej formie. Uchybienie tej formie powodowao
niewano czynnoci.
Pocztkowo, w prawie archaicznym, przewaay czynnoci formalne. Czyn-
noci te, nazywane negotia stricti iuris, wywodziy si z ius civile i do wa-
noci wymagay wypowiedzenia okrelonych sw, dokonania symbolicznych
gestw, powoania i obecnoci wiadkw czy wspudziau magistratury. Do
najstarszych, a zarazem najwaniejszych przez dugi czas czynnoci formal-
nych zaliczy mona czynnoci dokonywane przy uyciu spiu i wagi (per
Nb. 30-31
7. Zdarzenia wywoujce skutki prawne 33
aes et librom). Byy to: najstarsza forma kupna-sprzeday - mancipatio (por.
Nb. 292}, archaiczna forma poyczki - nexum (por. Nb. 286), formalny akt
umorzenia zobowizania - sointio per aes et librom (por. Nb. 339), najstarsza
rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelnoci - fiducia cum creditore con-
tracta (por. Nb. 217). Innym rodzajem czynnoci formalnych byy: in mr
cessio, czyli pozorny proces windykacyjny, za pomoc ktrego przenoszono
wobec urzdnika ze zbywcy na nabywc okrelone prawa materialne bd
niematerialne (np. wadz nad osob - por. Nb. 178) oraz bardzo rozpowszech-
nione w prawie rzymskim zobowizania sowne sponsio, a nastpnie stipula-
tio, ktre polegay na wypowiedzeniu cile okrelonych sw (por. Nb. 290).
Cech charakterystyczn prawa rzymskiego byo upodobanie do formy sow-
nej. Forma pisemna czynnoci prawnych rozpowszechnia si dopiero pod
wpywem praw hellenistycznych.
Pod wpywem kontaktu z peregrynami zaczy powstawa w prawie rzym-
skim czynnoci nieformalne, ktre do swej wanoci nie wymagay odpo-
wiedniej formy, ale porozumienia - konsensu stron. Czynnoci te uzyskay
zaskaralno dziki dziaalnoci pretora. W czynnociach nieformalnych
owiadczenie woli mogo by zoone w dowolnej formie, a nawet w sposb
dorozumiany -perfacta concludentia, np. spacanie dugw spadkowych ozna-
czao wol przyjcia spadku (por. Nb. 252). Do czynnoci nieformalnych za-
licza si m.in. kontrakty konsensualne (por. Nb. 292-297).
3. Czynnoci jednostronne i dwustronne
Czynnoci jednostronne charakteryzuj si tym, e do dokonania danej 32
czynnoci wystarczy owiadczenie woli tylko jednej strony, np. sporzdzenie
testamentu (por. Nb. 232), porzucenie rzeczy, zawaszczenie (por. Nb. 188).
Czynnoci dwustronne wymagaj zgodnego owiadczenia woli dwch stron.
Wrd czynnoci dwustronnych najwiksze znaczenie maj umowy, np. stypu-
lacja (por. Nb. 290), kupno-sprzeda (por. Nb. 293), poyczka (por. Nb. 286).
Wszystkie umowy s czynnociami dwustronnymi. Mog one jednak mie
skutek jednostronnie zobowizujcy (np. poyczka) lub dwustronnie zobo-
wizujcy (np. kupno-sprzeda).
4. Czynnoci midzy yjcymi (inter vivos) i na wypadek mierci (mortis causa)
Czynnoci midzy yjcymi (inter vivos) wywouj skutki za ycia stron, 33
np. kupno-sprzeda, poyczka. Natomiast, jeli skutki czynnoci nastpuj do-
piero z chwil mierci osoby dokonujcej czynnoci, to jest to czynno na
wypadek mierci (mortis causa), np. legatum (por. Nb. 259).
Nb. 32-33
34 Rozdzia II. Rzymskie definicje prawa, systematyzacje prawa i pojcia prawne
5. Czynnoci rozporzdzajce i zobowizujce
34 Czynnoci rozporzdzajce powoduj bezporedni, natychmiastow zmia-
n w majtku osoby dokonujcej czynnoci: zmniejszenie majtku poprzez
przeniesienie, obcienie lub zniesienie istniejcego prawa, np. przeniesienie
prawa wasnoci, ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie si wie-
rzytelnoci.
Czynnoci zobowizujce nie powoduj takiej zmiany, a jedynie rodz
zobowizanie do dokonania w przyszoci czynnoci rozporzdzajcej (np. dotis
promissio, czyli przyrzeczenie posagu w formie stypulacji - por. Nb. 126) lub
spenienia innego wiadczenia (np. mandatum, czyli zobowizanie do wyko-
nania zlecenia - por. Nb. 297). W klasycznym prawie rzymskim umowa kup-
na-sprzeday (empfio venditio) bya czynnoci zobowizujc i nie wywiera-
a, tak jak w naszym kodeksie cywilnym, skutkw rozporzdzajcych, czyli
nie przenosia prawa wasnoci - rodzia jedynie zobowizanie do wydania
rzeczy (por. Nb. 293).
6. Czynnoci odpatne i nieodpatne (pod tytuem darmym)
35 Czynnoci odpatne polegaj na tym, e na ich podstawie obie strony uzy-
skuj wzajemne korzyci majtkowe, np. w umowie kupna-sprzeday kupuj-
cy otrzymuje towar, za sprzedawca cen (por. Nb. 293), w umowie najmu
rzeczy najmobiorca otrzymuje do czasowego uywania rzecz, za najmodaw-
ca wynagrodzenie (por. Nb. 295).
Czynno prawna jest nieodpatna, gdy tylko jedna ze stron czynnoci od-
nosi korzyci majtkowe, np. commodatum (por. Nb. 287), darowizna. Nieod-
patno bya cech charakterystyczn wielu czynnoci prawnych, takich jak